Olumsuz Ebeveyn Tutumlarını Değiştirebilmek

Bir kişinin yaşam döngüsü içinde ne kadar olumlu etkileri olsa da bir o kadar stresli ve zorlayıcı bir deneyimdir anne, baba olmak. Anne baba olma kararı alan biri aslında erişkin dünyasının sorumluluklarını beraberinde kabullenmiş olur. Ancak ebeveynlerin pek çoğunun şeklen anne baba olduklarını görsek de, erişkin gibi davranmadıkları bunun yerine "çocukça" ya da kendi ebeveynleri gibi "yıkıcı" tutumlar içine girdiklerini sıkça gözlemlemekteyiz.

Ebeveyn Tutumları

Ebeveyn tutumları anne, baba ya da bakım veren rolünde olan kişilerin bakımını üstlendiği, sorumlu oldukları çocuğa yönelik tavır ve davranışlarıdır. Bir çocuğun hem fiziksel hem de psikolojik açından sağlıklı gelişebilmesi anlamında aile ilişkiler ve tutumlar oldukça önemlidir. Baumrind'in sınıflandırmasında 4 çeşit ebeveyn stili tanımlanmıştır. Buna göre tanımlanan 4 ebeveyn tarzı şu şekildedir:

1) Demokratik/Dengeli Ebeveynlik

2) Yetkeci/Otoriter Ebeveynlik

3) İzin Verici Ebeveynlik

4) İhmalkar Ebeveynlik

Bu görüşte; önerilen bir tarz olarak öne çıkan demokratik ebeveynlik tarzında aile içi iletişim kanalları karşılıklı olarak açıktır. Çocuğun gereksinim ve duyguları önemsenir. Duygusal anlamda desteklenen çocuk aynı zamanda da özerk, yeterli biri gibi hissedebilmesi için anne baba tarafından cesaretlendirilir. Aile içinde sınırlar her bir üye için akılcı bir şekilde çizilmiştir. Demokratik ebeveynlik tarzıyla büyümüş çocuklar sıklıkla anne babalarının beklentileri, sınırlandırmaları daha kolay içselleştirmektedir.

Otoriter ebeveynlik tarzında ise çoğu zaman çocuk duygusal açıdan desteklenmez. Empati ve anlayışın yerini çoğu zaman katı kurallar, yapılması gerekenler ve olası cezalar alır. Bu tarz aile ortamlarında ilgi ve sıcaklık yerini talepler, başarı odaklılık ve yüksek standartları karşılamaya bırakmıştır. Katı bir şekilde dayatılan kural ve beklentiler çocuk tarafından içselleştirilmez, benimsemek yerine itaat ön plandadır. Bu tarz bir aile ortamında yetişen bir çocuk ancak talepleri, beklentileri karşılarsa ilgi ve sevgi göreceğine dair koşullu bir beklenti geliştirmiştir.

İzin verici ebeveynlik tarzında ise çocuk ailesinden sevgi ve ilgi görse de kendi sınırlarını oluşturmada belirgin güçlükler yaşar. Aile kural ve sınırlar koymada ya tutarsız ve yetersiz kalmaktadır. Sorumluluk duygusunun kazanılması, engellenmeye tahammül edebilmek, disipline olabilmek sıklıkla bu tarz ailelerde büyüyen çocukların eksik kaldığı alanlardır. Son olarak ihmalkar ebeveynlikte ise çocuk duygusal ya da fiziksel anlamda yoksun bırakılmaktadır. Reddedici, duygusal anlamda uzak, ilgisiz, dengesiz ebeveynler sıklıkla bu grupta değerlendirilir.

OLUMSUZ EBEVEYN TUTUMLARININ SONUÇLARI

Anne baba tutumları üzerine yapılan çalışmalar işlevsel olmayan/olumsuz anne baba tutumlarıyla büyümüş çocukların düşük özsaygı, strese karşı dayanıksızlık, davranış problemleri, akademik başarısızlık, depresyon ve kaygı sorunları gibi pek çok alanda sorunlar yaşayabileceğini göstermektedir. Olumsuz tutumların etkisi çocukluk dönemi ile sınırlı kalmamakta ve çoğu zaman yetişkinlik yıllarına da taşınmaktadır. Yetişkinlik döneminde karşılaşılan özgüven sorunları, iş yaşamı ve ilişki sorunlarının, ruhsal bozuklukların önemli bileşenlerinden birinin de geçmiş yaşantılar ve aile ilişkileri olduğunu bilmekteyiz. Bir ebeveynin şu yollarla çocuğunu zedeleyebilir:

* Uzun süren duygusal- fiziksel ihmal

* Aşağılama, Etiketleme (Aptal, salak gibi ifadeler kullanma vs..)

* Fiziksel şiddet

* Duygusal istismar (çocuğu suçlama, yaşından büyük sorumluluklar verme vs..)

* Cinsel istismar

* Çocuğu fiziksel olarak koruyamama

* Rehberlik yapmama

* Aşırı koruyu kollayıcı davranma

* Sorumluluk kazandırmama, sınır koyamama

* Her istediğini yapma, gerçek dışı şekilde çocuğu poh pohlamak, şımartmak..

* Koşullu ilgi, sevgi, destek vermek (iyi bir not alınca daha yakın davranmak aksi halde surat asmak, küsmek vs)

* Mükemmeliyetçilik

* Aşırı kontrolcülük- müdahalecilik (Çocuğun giyeceği kıyafetten, oynayacağı oyuna pek çok alanda karışma vs..)

Olumsuz Ebeveyn Tutumlarını Değiştirmek

Pek çok anne baba bilerek çocuğuna kötü davranmaz. Olumsuz, yıkıcı anne baba tutumlarının altında çoğu zaman çözülememiş geçmiş çatışmalar bulunmaktadır. Bu nedenle anne baba aslında çocukluktan beri öğrendiği tarifeyi uygulamaktadır çocuğuna. Bazen içten içe yanlış yaptığını bilse de davranış repertuarında olanı aktarıyordur. Geçmişinde fiziksel sözel şiddete maruz kalmış bir çocuk büyüyüp de anne baba olduğunda aynısını çocuğuna yansıtabilir. Bazen de benim gibi olmasın diye karar alırken bu sefer de başka olumsuz sonuçlarla karşılaşabilir.

 Örneğin çocukluğunda yeteri kadar ilgi, sevgi görmemiş, korunmamış bir çocuk ileride bir ebeveyn olduğunda çocuğuna her istediğini veren, aşırı koruyucu kollayıcı şekilde davranan birine dönüşebilir. Kendi çocuğu, ebeveynin çocukluğunda hissettiği gibi duygusal yoksunluk hissetmese de ebeveyninden ayrılmada, bağımsız davranmada güçlükler yaşayan, kaygıları olan bir çocuk haline dönüşebilir. Ebeveynin kendi öyküsünü iyi bilmesi, çocukluğunda neler yaşadığını ve bununla nasıl başa çıkmaya çalıştığını iyi kavrayabilmesi oldukça önemlidir.

Etkili ebeveynlik yapılabilmesi için en önemli yol haritası çocuğun evrensel ihtiyaçlarının ne olduğu ve bunun nasıl karşılanabileceğinin bilinmesidir. Bir çocuğun evrensel ihtiyaçları şu şekildedir:

1) Güvenli-İstikrarlı Bağlanma 

Doğumdan itibaren çocuk, bakım verenleriyle istikrarlı bir ilişki kurabilmek ister. İhtiyacım olduğunda annem babam benim için burada mı? Onlarla bağım güçlü mü? Bağlanırsam acı çeker miyim? Onlara güvenebilir miyim? 

2) Özerklik-Otonomi İhtiyacı:

 Zorluklarla başa çıkabilir miyim? Dayanıklı biri miyim? Yaşıtlarım kadar becerikli, yeterli miyim? Onay, takdir, destek görüyor muyum?

3) Duygu ve Gereksinimleri İfade Özgürlüğü İhtiyacı

 Benim istek, ihtiyaç ve duygularım önemsenir mi? Karar ve isteklerime saygı gösteriliyor mu? Farklı bir düşüncem ya da olumsuz bir duygumu rahatça ifade edebilir miyim?

4) Gerçekçi Sınırlar

Aile içinde mantığını bildiğim, içselleştirdiğim, tutarlı ve akılcı sınırlar var mı? Anne babamın söylediği ile davranışı örtüşüyor mu? Diğer insanlara karşı sorumluluklarımı biliyor muyum? Diğer insanların da duygularını önemseyebiliyor muyum?

5) Eğlence ve Oyun ihtiyacı

 Anne babam eğlenceye de önem veriyor mu? Sürekli yapılması gerekenler değil de kendim olabilmemi, kendimi rahat bırakıp yaratıcı olabilmemi ne kadar destekliyorlar?

Mükemmel çocuk olmayacağı gibi mükemmel anne baba da yoktur. Herkes hata yapabilir. Anne babalar da bazen hata yaparlar. Aslında çocuklar arada bir olan yol kazalarını, onlara karşı yapılan küçük yanlışlıkları çabuk affederler çünkü bir çocuğun dünyasında anne babanın yeri oldukça önemlidir. Yeter ki kendi tutumlarımızın, bunların sebeplerinin farkında olalım, değişmeye istekli olalım. Çocuklarımızla birlikte bizler de öğrenelim, birlikte gelişip büyüyelim.